कपिलवस्तु जिल्ला नेपाल अधिराज्यको पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत लुम्बिनी अञ्चलका ६ जिल्लाहरुमध्ये तराईमा पर्ने एक जिल्ला हो । २७°२५’ देखि २७°४९’ उत्तरी अक्षांश र ८२°४१’ देखि ८३°१४’ पुर्वी देशान्तर सम्म फैलिएको यस जिल्लाको कुल क्षेत्रफल १७३८ वर्ग कि.मि. रहेको छ । नेपालको मानचित्रमा यस जिल्लाको पूर्वमा रुपन्देही, उत्तरमा अर्घाखाँची, दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश तथा पश्चिममा दाङ जिल्ला रहेका छन् । जिल्लाको पूर्व पश्चिम सरदर लम्बाई ५४ कि.मि. र उत्तर दक्षिण चौडाई ३२ कि.मि. रहेको पाइन्छ ।
कपिलवस्तु नामाकरणका सम्बन्धमा प्राप्त जनविश्वास अनुसार प्राचीन कालमा कौशल देशका राजा ओकाकका सन्तानहरु उत्तरपट्टि छोडिदा घुम्दै कपिलमुनी ऋषिको आश्रममा पुगे । उनीहरुले आफ्नो बृत्तान्त उल्लेख गरेपछि ऋषिले नजिकको सालको जंगल फाँडी बसोबास गर्ने सल्लाह दिए अनुसार कालान्तरमा घना बस्ती हुन गएको र कपिवत्थु हुदै कपिलवस्तु नामाकरण हुन गयो ।
अक्षांश : २७°२५’ देखि २७°४९’ उत्तरी अक्षांश
देशान्तर : ८२°४१’ देखि ८३°१४’ पुर्वी देशान्तर
क्षेत्रफल : १७३८ वर्ग कि.मि.
भौगोलिक विभाजन : उत्तरी भागको चुरेडाँडा, मध्यभागको भावर प्रदेश र दक्षिणको समथर भूमि तराई प्रदेश
प्रशासनिक विभाजन : कुल स्थानियातह:१०,नगरपालिका संख्या:६,गाउपलिका संख्या: ४ निर्वाचन क्षेत्र संख्या : ३
जलवायु : यस जिल्लामा गर्मीमा तातो हावा (लु) चलेको बखत अधिकतम ४३ डिग्री सेल्सियससम्म पुग्दछ भने जाडोमा ४.५ डिग्री सेल्सियससम्म तापक्रम तल झर्ने गरेको पाइन्छ । साथै यस जिल्लामा औसत वार्षिक वर्षा १,५०० मिलिलिटर रहेको छ । चैत्र महिनादेखि असोजको प्रारम्भसम्म निकै गर्मी, असोज, कार्तिक र फाल्गुणमा समसितोष्ण तथा बाँकी तीन महिना (मंसिर, पुष र माघ) मा ठण्डी हुने गर्दछ । यसरी यो जिल्लाको हावापानी मौसम अनुसार विविध र विषम किसिमको रहेको छ ।
भू–क्षेत्र टोपोग्राफि, भिरालोपन : उत्तरमा चुरे पर्वतको श्रृङ्खलामा पर्ने चारकोसे झाडि र दक्षिणमा तराईको समथर भूमी तथा अनेकौं नदीनाला, अमूल्य वन सम्पदा र वन्य जन्तुहरु समेत प्रशस्त पाइने यस जिल्लालाई भू वनावटका आधारमा तीन भागमा बाँड्न सकिन्छ ।
क) उत्तरी भागको चुरे डाँडा : समुद्री १००० फिट सम्मको उचाइमा रहेको यो पहाड पूर्व-पश्चिम तर्फ फैलिएर बसेको छ ।
ख) मध्य भागको भावर प्रदेश : यस जिल्लाको चुरे पहाडको फेदीबाट विस्तारै भिरालो पर्दै दक्षिणतिर यो प्रदेश पर्दछ ।
ग) दक्षिणको समथर भूमि (तराई प्रदेश) : भावर प्रदेश देखि दक्षिणमा भारत सम्म सिमाना जोडिएको भूभागसम्मको समथर भूमी तराई प्रदेशमा पर्दछ । यसको उचाई समुद्रको सतहबाट अधिकतम ७०० फिट पर्दछ । बाणगङ्गा नदीले यस जिल्लालाई २ भागमा विभाजित गरेको छ ।
माटोको बनावट र उर्वराशक्ति : जिल्लाको दक्षिणी क्षेत्रमा नदीले उत्तरतर्फबाट बगाई ल्याएको मलिलो पाँगो माटो पाइन्छ । यो बढी उर्वराशक्ति भएको माटो हुनाले यस क्षेत्रमा जमिनको उत्पादकत्व तुलनात्मक रुपमा बढी भएको पाइन्छ । मध्य भागमा बालुवा, ढूङ्गा र गेगरबाट बनेको बलौटे माटो पाइन्छ भने उत्तर तर्फ फुस्रो माटो अधिक पाइन्छ । खेती-पातीका दृष्टिले यो माटोलाई कमजोर मानिन्छ । यस जिल्लामा कुल खेतियोग्य जमिन ८३००० हेक्टर रहेको छ । जसमध्ये २३००० हेक्टर बाह्रै महिना सिंचित हुन्छ भने बाँकीमा बर्षातमा मात्र सिंचाई सुविधा उपलब्ध छ । यहाँका खेतहरु नदी किनारमा रहेकोले माटोको उर्वराशक्ति राम्रो छ । तर अन्य पाखोमा प्राय बर्षको १ पटक मात्र खेती गरिन्छ । जिल्लाका नदी किनारका जमिनहरुमा बाढीको समस्या रहेको छ । जिल्लाका दक्षिणवर्ती होचो समथर जमिनहरुमा बर्षादको डुवानको समस्या रहेको छ ।
मुख्य :
नदीनाला : वाणगंगा, अर्रा, अगिया, कोईली, सुराई, चिराई, गुडरुङ, जमुवार आदि ।
ताल : जगदिशपुर ताल, सगरहवा ताल, विजुवा, कोपवा, बुड्ढी, हरिहरपुर ताल, कर्मा ताल, घोघहवा ताल, पुरैनी ताल आदि ।
पुरातात्विक तथा ऐतिहासिक स्थलहरु : तिलौराकोट, कुदान, गोटिहवा, सगरहवा, निग्लिहवा, डेरवा, सारकुप, अरौराकोट, सिसहनिया आदि ।
सांस्कृतिक सम्पदाहरु : समयमाई, ताम्रेश्वरनाथ महादेव, शिवगढी, रामघाट, लक्ष्मणघाट आदि ।
चाडपर्व: दशैं, तिहार, फाल्गुण पुर्णिमा, रामनवमी, शिवरात्री, चैते दशैं, तिज, मकर सक्रान्ति, मोहर्म, ईद, बकर ईद आदि ।
मेला : रामघाट मेला, लक्ष्मणघाट मेला, रामलिला मेला, थारु पर्व, शिवगढी मेला, हथौसा मेला आदि ।
व्यापारिक स्थानहरु : तौलिहवा, कृष्णनगर, चन्द्रौटा, गोरुसिंगे, जितपुर, पकडी, लवनी आदि ।
आधारभूत जनासंखियक विवरण – २०६८ |
|||
क्र.सं. | विवरण | इकाई | मान |
१ | कूल जनसंख्या | जना | ५७१९३६ |
२ | पुरुष | जना | २८५५९९ |
३ | महिला | जना | २८६३३७ |
४ | कुल घरपरिवार संख्या | वटा | ९१३२१ |
५ | औषत परिवार संख्या | संख्या | ६.२६ |
६ | जन घनत्व | प्र.व.कि.मी. | ३२९ |
७ | जनसंख्या बृद्धिदर | प्रतिशत | १.७१ |
८ | जनसंख्या दोब्बर हुन लाग्ने अवधि | वर्ष | ४१ |
९ | लैंगिक अनुपात ( पुरुष/महिला) | अनुपात | ९९.७४ |
१० | ५ वर्ष मुनिको जनसंख्या | जना | ६३४३८ |
११ | ७५ वर्ष र सो भन्दा माथिको जनसंख्या | जना | ७५२५ |
१२ | शहरी जनसंख्या | प्रतिशत | ५.३२ |
१३ | ग्रामीण जनसंख्या | प्रतिशत | ९४.६८ |
१४ | ०–१४ वर्ष उमेर समुहको जनसंख्या | जना | २१८७७४ |
१५ | ०–१४ वर्ष उमेर समुहको पुरुष जनसंख्या | जना | ११२१८८ |
१६ | ०–१४ वर्ष उमेर समुहको महिला जनसंख्या | जना | १०६५८६ |
१७ | १५–५९ वर्ष उमेर समुहको जनसंख्या | जना | ३०९०५४ |
१८ | १५–५९ वर्ष उमेर समुहको पुरुष जनसंख्या | जना | १४९८१४ |
१९ | १५–५९ वर्ष उमेर समुहको महिला जनसंख्या | जना | १५९२४० |
२० | ६० वर्ष वा सोभन्दा माथिको जनसंख्या | जना | ४४१०८ |
२१ | ६० वर्ष वा सोभन्दा माथिको पुरुष जनसंख्या | जना | २३५९७ |
२२ | ६० वर्ष वा सोभन्दा माथिका महिला जनसंख्या | जना | २०५११ |
२३ | अपाङ्गको जनसंख्या | जना | ७३३३ |
२४ | आश्रीत अनुपात | अनुपात | ०.८५ |
२५ | बाल बालिका आश्रीत अनुपात | अनुपात | ०.७० |
२६ | बृद्ध बृद्धा आश्रीत अनुपात | अनुपात | ०.१४ |
२७ | प्रोढ साक्षरता दर | प्रतिशत | ५४.९१ |
२८ | नेपालको जनसंख्यामा जिल्लाको अंश | प्रतिशत | २.१५ |